Potocki Aleksander (1798–1868), pułkownik gwardii rosyjskiej, uczestnik powstania listopadowego, emigrant i filantrop. Ur. 9 V (w 3 tygodnie po cichym ślubie rodziców) w Tulczynie, był synem Szczęsnego (zob.) i jego trzeciej żony Zofii (zob.), bratem Mieczysława (zob.), Bolesława (zob.) i Zofii Kisielewowej (zob.). Po ojcu odziedziczył dobra humańskie z Zofiówką, do czego doszła scheda po matce (łącznie ok. 30 000 dusz męskich). O jego edukację troszczył się zaprzyjaźniony z matką Nikołaj Nowosilcow (rekomendował preceptorów). Służył P. w cesarskiej gwardii rosyjskiej, gdzie doszedł do stopnia pułkownika. Brał udział w wojnie tureckiej (1828–9). W r. 1829 zwolnił się z wojska i rozpoczął wyprzedaż swych dóbr, a uzyskane pieniądze lokował w Wiedniu. Uprawiał muzykę (grał na wiolonczeli), interesował się literaturą i malarstwem (sam rysował portrety). Przyjaźnił się z Adamem Mickiewiczem, którego znał z czasów odeskich (1825), podróżował z nim po Włoszech, dokąd przybył w lutym 1830. Wedle relacji Władysława Mickiewicza P. otworzył wówczas poecie «konto u swego bankiera, tak że Mickiewicz mógł się już nie troszczyć o opóźnienie przesyłek z kraju». We Włoszech obracał się P. w kręgu malarzy, wspierając ich finansowo.
W początkach powstania listopadowego znalazł się P. w Galicji, skąd musiał «uciekać jak najprędzej do Wiednia», bo w Galicji «plują w oczy nie tylko mężczyźni, ale i kobiety, jeśli widzą Polaka nie bijącego się za sławę» (jak pisał do swego petersburskiego plenipotenta Ludwika Jenicza). W kwietniu 1831 przybył do Berlina, skąd udał się do Poznania, do swej przyrodniej siostry Konstancji Raczyńskiej. Za namową siostry Zofii Kisielewowej, gotował się do udziału w powstaniu. W cytowanym liście do Jenicza (z Berlina 2 V 1831) zapowiadał P. «wielką odmianę» w swym życiu, oświadczał, że nigdy nie wróci do Petersburga (chyba przywieziony przez żandarmów do twierdzy Petropawłowskiej), że ma «polskie imię, choć diablo oplamione», a pozostając w Berlinie powinien «przemienić imię na Potockszwajn» (doradzając Jeniczowi, żeby się przezwał «Jeniczowem»). Przybywszy do Warszawy, zgłosił się P. pod rozkazy gen. Jana Skrzyneckiego, otrzymał 28 VII 1831 nominalny stopień pułkownika 5 p. strzelców konnych. Zamierzał wystawić swoim kosztem pułk, który jednak nie zdążył się uformować przed upadkiem powstania. Aktywność P-ego ograniczyła się do pomocy finansowej, jakiej udzielił Komitetowi Ziem Ruskich – ofiarował na ten cel 20 000 zł. Z powodu złego stanu zdrowia otrzymał 13 IX w Modlinie dymisję, ale 3 X – przed przekroczeniem granicy pruskiej przez armię polską – nadano mu Złoty Krzyż Virtuti Militari. Jako służący Klaudyny Potockiej, przedostał się P. przez Prusy do Drezna. Tam dostarczono mu pieniądze uzyskane z rocznego dochodu pozostałych majątków. Majątki te uległy rychło konfiskacie – w kluczu humańskim utworzono kolonię wojskową, a Zofiówkę przemianowano na «Carycyn Sad». Szwagier P-ego P. Kisielew i przyrodni brat Jan Witt obiecywali mu wyjednać amnestię carską i zwrot majątków, ale P. wolał pozostać – jak to określał – «biednym ale niezależnym» i nigdy do kraju nie wrócił. Czuł się winnym za postępowanie ojca i manifestował swój patriotyzm. Sumy uzyskane z wcześniejszych wyprzedaży i ostatnich intrat magnackiej fortuny, ulokowane w papierach wartościowych, przynosiły mu niezły dochód, ok. 80 000 zł rocznej renty; P. uważał się jednak za biednego i żył oszczędnie, aż do granicy dziwactwa. Nie żałował natomiast pieniędzy na zapomogi dla emigrantów polskich. Wspierał pojedyncze osoby oraz łożył znaczne sumy na Tow. Naukowej Pomocy, Stowarzyszenie Dam Polskich i Stowarzyszenie Podatkowe. Kwoty, które ofiarowywał, wynosiły po 1 000 fr., kiedy przeciętne składki nie przekraczały 10 fr.
P. mieszkał w Dreźnie (uzyskał obywatelstwo saskie), ale większą część każdego roku spędzał w Rzymie, Neapolu i niemieckich uzdrowiskach, spotykając się z przebywającą w tych miastach arystokracją polską. Zaprzyjaźniony był z Zygmuntem Krasińskim (P. był szwagrem Delfiny Potockiej), który dedykował mu wiersz datowany 29 I 1840 «Aleksandrowi – Zygmunt w chwili odjazdu». W listach Krasińskiego znajduje się taka charakterystyka P-ego: «dobry, poczciwy, grubianin w mowie, szlachetny w czynach… dziwna natura tego człowieka, wstydzi się dobrych stron charakteru swego… Od pierwszego wejrzenia sprawia odrazę, w drugim lepiej poznany musi być kochanym i szanowanym…». P. pozostawał też w przyjaznych stosunkach z Juliuszem Słowackim, który w swych listach pokpiwał z jego upodobania do kobiet wysokiego wzrostu («olbrzymek»). Bywał też u P-ego Cyprian Norwid. P. znany był z wielu dziwactw, organizował np. orkiestry z zebranych przypadkowo ulicznych grajków i dyrygował nimi na ulicach i placach. Zmarł 24 VIII 1868 w Dreźnie i tam został pochowany.
Rodziny nie założył.
Słown. Geogr. (Humań); Niesiecki, VII; Żychliński, I (tabele), XIV 61; – Czartkowski A., Pan na Tulczynie, Lw. 1925 s. 122–35; Dernałowicz M., Od „Dziadów” części trzeciej do „Pana Tadeusza”, W. 1966; Kostenicz K., Ostatnie lata Mickiewicza, W. 1978; Łojek J., Dzieje pięknej Bitynki, W. 1972; Makowiecka Z., Mickiewicz w Collège de France, W. 1968; Mickiewicz W., Żywot Adama Mickiewicza…, P. 1892, 1895 II IV; Pułaski K., Kronika polskich rodów szlacheckich Podola, Wołynia i Ukrainy, Brody 1911; [Rolle J.] Dr Antoni J., Wybór pism, Kr. 1966 I, III; – Barzykowski S., Historia powstania listopadowego, P. 1883 I 34, 486, IV 351; – Chrząszczewski A., Pamiętnik oficjalisty Potockich z Tulczyna, Wr. 1976; Compte-Rendu de l’Association de Bienfaisance des Dames Polonaises à Paris 1840–1846; Iwański A., Pamiętniki 1832–1876, W. 1968; Jełowicki A., Moje wspomnienia, W. 1970; Korespondencja J. Słowackiego, Wr. 1962–3, I–II; Krasiński Z., Listy do Adama Sołtana, W. 1970; tenże, Listy do Delfiny Potockiej, W. 1975 I–III; tenże, Listy do Jerzego Lubomirskiego, W. 1965; tenże, Listy do Konstantego Gaszyńskiego, W. 1971; tenże, Listy do Koźmianów, W. 1977; tenże, Listy do Stanisława Małachowskiego, W. 1979; Kraszewski J. I., Rachunki z r. 1868, P. 1869 III 994–9 (błędne daty urodzin i śmierci); L(eonard) Ch(odźko), Potocki hr Aleksander Pilawita, „Roczn.Tow. Hist.-Liter. w Paryżu” 1868 s. 413–15; Listy emigracyjne Joachima Lelewela, Wr. 1956; Nieznane listy Krasińskiego, Oprac. Z. Sudolski, „Przegl. Human.” 1965 nr 4 s. 90; Norwid C., Pisma wszystkie, W. 1971 VIII–X; Notatki drezdeńskie, [Drezno] 1869, 1870 (fot.); Odyniec A. E., Listy z podróży, W. 1961 I–II; Potocki L., Urywek ze wspomnień pierwszej mojej młodości, P. 1876; Stowarzyszenie Podatkowe. Sprawozdania z l. 1862–1864; Walewska M., Polacy w Paryżu, Florencji i Dreźnie, W. 1930 s. 112–14; Wrotnowski F., Powstanie na Wołyniu, Podolu i Ukrainie, Lipsk 1875 II s. 356–7; [Zamoyski W.], Jenerał Zamoyski 1803–1868, T. 5: 1847–1852, P. 1922; Żmichowska N., Listy, Wr. 1957 I; – „Czas” 1868 nr 198; „Kur. Warsz.” 1868 nr 191 (tu data śmierci: 26 VIII); – Kartoteka oficerów Wojska Polskiego Zbigniewa Zacharewicza (Kr.).
Barbara Konarska